Modern bilimin oldukça ilerlediğini ve teknoloji sayesinde eski insanların hiç ulaşamadıkları bilgilere ulaşabildiğimizi düşünüyorsanız birazcık yanılma payınız var. Milattan Önce yaşamış olan Eratosthenes de sizi şaşırtacak isimlerden biri.
Ben bugün bişey öğrendim isimli grupta Engin Hacıbıyıkoğlu‘nun yayınladığı o yazı:
Bundan tam 2256 yıl önce dünyanın yuvarlak olduğunu kanıtlayan, hatta ufacık bir yanılma payıyla dünyanın ekvatoral çevresinin uzunluğunu hesaplamış birinin varlığını öğrendim.
Eratosthenes, M.Ö. 276 yılında doğmuş, M.Ö. 194 yılında da aramızdan ayrılmış. Aslen Yunan olan bu vatandaş tarihin en önemli hazinelerinden ‘İskenderiye Kütüphane‘sinin yöneticiliğini yapmış ama aynı zamanda gökbilimi, tarih, coğrafya, felsefe, şiir, kitap, tiyatro birçok konuyla da ilgiliymiş. Ayrıca tarihte (Arapçaya ve Türkçeye de Yunancadan geçen) ‘coğrafya’ kelimesini ilk kullandığı bilinen insan oluyormuş kendisi. Bu özelliğiyle de ‘coğrafya’nın temelleri’ni atmıştır denebilir. Evet.
Kolomb’un dünyanın yuvarlak olduğunu düşünmesinden 1700, Macellan’ın dünyanın yuvarlak olduğunu kanıtlamasından 1800 yıl önce, milattan önce 240 yılında birgün İskenderiye Kütüphanesi’nde papirüsleri karıştırırken gündönümünde (21 Haziran) Asvan’da (Syene) bir kuyuya güneş ışınlarının dik vurduğu şeklinde bir bilgiye rastlar. Bu da demek oluyordur ki, 21 Haziran’da Asvan’da güneş tam tepedeyken hiç gölge oluşmamaktadır. Ama Eratosthenes’in daha önceden bildiği gibi gündönümünde İskenderiye’de bir Obelisk’in öğlen saatinde bariz bir gölgesi oluşmaktadır.
Derhal parayla bir adam tutar. Onu adımla İskenderiye – Syene arasını adımla ölçmesi için görevlendirir. Bu koca yürekli adam 800 km’lik mesafeyi adımlayarak ölçüyü Eratosthenes’e ulaştırır. Tabii o dönem km diye bir kavram olmadığı için ”5000 Stadyum” şeklinde söyler bu mesafeyi. Stadyum da bir ölçü birimi yani anlayacağınız.
Daha sonra oturup bir yıl sonraki 21 Haziran’ı beklemeye başlar bu tatlış amcamız. Gündönümü geldiğinde o obeliskin yanına gider, gerçekten dikkate değer bir gölge oluşuyordur obeliskin altında. Bu da ne anlama geliyordur? Evet bildiniz. Dünyanın yüzeyi düz değil eğik. Bu eğikliği 7.2° olarak hesaplayan, ardından ”7.2 derecelik yay 5000 stadyumsa 360 derecelik yay kaç stadyumdur?” şeklindeki basit bir orantıyla 280.000 stadyum sonucuna ulaşan, böylece dünyanın 40.000 km’lik ekvatoral çevresini hesaplayan Eratosthenes sadece gölge, kalem ve aklını kullanarak oturduğu yerden dünyanın 40,075.017 km’lik çevresine çok ufak bir hata payıyla ulaşabilmiştir.
Daha sonraki zamanlarda 148 milyon km olarak hesapladığı güneş uzaklığıyla (doğrusu 149.604.618 km), kendi icadı olan enlem ve boylam kavramlarıyla, Hint ve Atlas Okyanusu arasındaki gel-git devinimlerinin benzerliğine dayanarak bu iki okyanusun aslında birleşik olduğunu, üç anakaranın (asya, avrupa, afrika) birer ada olduğunu belirtmesiyle, o günkü dünya haritasının en doğru projeksiyonunu (açılımını) yapıp denizcilere ve tüccarlara büyük kolaylıklar sağlamış olmasıyla ‘coğrafya’nın babası’ ünvanını hak eden bu amca, 81 yaşında hayata veda etmiş.
